Narastające napięcia między Filipinami a Chinami na Morzu Południowochińskim skłoniły Manilę do zasadniczej rewizji dotychczasowego paradygmatu współpracy obronnej. Przez większą część swojej nowoczesnej historii Filipiny opierały bezpieczeństwo niemal wyłącznie na sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi. Obecnie dążą jednak do roli bardziej autonomicznego aktora, budując wielowarstwową sieć powiązań obronnych, opartą na współdzieleniu odpowiedzialności, pogłębianiu relacji z partnerami regionalnymi oraz ograniczaniu jednostronnej zależności od jednego gwaranta bezpieczeństwa. Jakie zatem narzędzia wykorzystywane są przez rząd w Manilii do redefinicji sojuszy w zakresie bezpieczeństwa i jakie będą tego skutki dla architektury bezpieczeństwa w regionie?
Przez dekady fundamentem bezpieczeństwa państwa pozostawał sojusz z USA. Traktat o wzajemnej obronie z 1951 r. (Mutual Defense Treaty, MDT), a także późniejsze umowy – o statusie sił zbrojnych z 1998 r. (Visiting Forces Agreement, VFA) i o wzmocnionej współpracy obronnej z 2014 r. (Enhanced Defense Cooperation Agreement, EDCA) – ustanowiły trwałą obecność wojsk amerykańskich i determinowały strategiczne planowanie Manili. Dopiero zawarcie umowy o statusie sił wizytujących z Australią w 2007 r. (Status of Visiting Forces Agreement, SOVFA) można uznać za pierwszy krok w kierunku dywersyfikacji filipińskich relacji obronnych.
Okres prezydentury Rodrigo Duterte (2016–2022) stanowił krótkotrwały epizod strategicznego zwrotu. W dążeniu do zbliżenia z Chinami Duterte zbagatelizował niekorzystny dla Pekinu wyrok Trybunału Arbitrażowego z 2016 r., a w 2020 r. ogłosił zamiar wypowiedzenia VFA. Polityka ustępstw nie przyniosła jednak oczekiwanych efektów — Chiny nie ograniczyły działań w spornych akwenach. Wobec braku postępów Duterte wycofał się z planów wypowiedzenia umowy po rozmowach z sekretarzem obrony USA Lloydem Austinem w 2021 r., co symbolicznie przywróciło stabilność relacji dwustronnych.
Zwycięstwo Ferdinanda Marcosa Jr. w wyborach prezydenckich na Filipinach z 2022 r. zapoczątkowało etap łączący kontynuację z redefinicją priorytetów bezpieczeństwa. Z jednej strony umocniono relacje z USA poprzez pogłębienie i modernizację sojuszu za sprawą rozszerzenia EDCA na cztery nowe obiekty wojskowe w kwietniu 2023 r. oraz przyjęcie pierwszych w historii bilateralnych wytycznych dotyczących obrony (Bilateral Defense Guidelines) w maju 2023 r. Z drugiej strony zainicjowano proces budowy „sieci odstraszania” poprzez zacieśnianie współpracy z nowymi partnerami, zawieranie nowych porozumień typu VFA/SOVFA oraz rozwijanie działań w ramach kooperacyjnych aktywności morskich (Maritime Cooperative Activity, MCA), czyli wspólnych patroli i ćwiczeń wojskowych na Morzu Południowochińskim.
Administracja prezydenta Marcosa Jr. znacząco przyspieszyła działania na rzecz budowy ram prawnych i logistycznych sprzyjających współpracy wielonarodowej, dążąc jednocześnie do uczynienia z Filipin aktora kształtującego architekturę bezpieczeństwa w regionie Indo-Pacyfiku, który rozbudowuje swój potencjał odstraszania. Przełomowy krok w tym kierunku nastąpił wraz z rozpoczęciem negocjacji w sprawie umowy o wzajemnym dostępie (Reciprocal Access Agreement, RAA) sił zbrojnych z Japonią w listopadzie 2023 r. Warto podkreślić, że rozmowy dotyczące porozumienia RAA przyczyniły się do przyspieszenia rozwoju minilateralnych formatów współpracy, stanowiących alternatywę dla szerszych struktur wielostronnych — takich jak ASEAN, który w kwestii sporów na Morzu Południowochińskim okazuje się mało skuteczny. Paraliż decyzyjny ASEAN wynika przede wszystkim z mechanizmu podejmowania decyzji na zasadzie konsensusu, co czyni organizację podatną zarówno na presję zewnętrzną (głównie ze strony Chin), jak i na wewnętrzne rozbieżności. Nic więc dziwnego, że Manila poszukuje elastyczniejszych formatów współdziałania, umożliwiających skuteczniejsze przeciwdziałanie chińskiej presji na Morzu Południowochińskim.
W tym kontekście istotnym wydarzeniem był pierwszy w historii szczyt przywódców Stanów Zjednoczonych, Filipin i Japonii zorganizowany w Waszyngtonie w 2024 r., który formalnie skonsolidował trójstronny format Japonia–Filipiny–USA (JAPHUS). Równolegle do współpracy trójstronnej rozwijany jest również format czterostronny obejmujący Filipiny, Stany Zjednoczone, Japonię oraz Australię — przy czym Canberra posiada już od 2007 r. obowiązujące z Manilą porozumienie SOVFA. Ten układ, znany jako SQUAD, został zainaugurowany w czerwcu 2024 r. podczas pierwszego spotkania ministrów obrony wszystkich czterech państw na marginesie Shangri-La Dialogue w Singapurze.
Wspólne poczucie zagrożenia ze strony Chin oraz strategiczna zbieżność interesów sprawiły, że już po niespełna roku negocjacji porozumienie RAA zostało podpisane 8 lipca 2024 r., otwierając nowy etap w dwustronnej współpracy na rzecz bezpieczeństwa. Celem tego układu jest usprawnienie koordynacji i szkolenia wojsk poprzez uproszczenie procedur wzajemnego rozmieszczania sił zbrojnych na terytorium drugiej strony. Tuż po ratyfikacji obu dokumentów przystąpiono do realizacji pierwszej aktywności — ćwiczeń „Doshin-Bayanihan 5–25”, obejmujących wspólne szkolenie sił powietrznych z zakresu pomocy humanitarnej i reagowania kryzysowego po katastrofach naturalnych. Manewry odbyły się w bazie lotniczej Benito N. Ebuen na wyspie Mactan.
Strategia Marcosa nie ogranicza się do tradycyjnych partnerów. Kolejnym państwem, z którym Filipiny zawarły SOVFA jest Nowa Zelandia. Pierwsza runda negocjacji odbyła się 23 stycznia 2025 r., natomiast do podpisania finalnego dokumentu doszło zaledwie po trzech miesiącach. Ekspresowe tempo negocjacji jest dowodem na komplementarność strategicznych celów obu państw, przede wszystkim, jeżeli chodzi ochronę swobody żeglugi i przelotu. Współpracę pogłębiono następnie poprzez dialog morski (Track 1 Maritime Dialogue) w czerwcu 2025 r. oraz konsultacje wiceministrów spraw zagranicznych (Vice- Ministerial Foreign Ministry Consultations) w sierpniu 2025 r.
Utrzymująca się presja w domenie morskiej ze strony Chin powoduje, że rząd w Manili konsekwentnie intensyfikuje wysiłki na rzecz dalszego rozszerzania sieci dwustronnych partnerstw w obszarze bezpieczeństwa. Oprócz zawartych już porozumień typu VFA z czterema państwami, Filipiny zakończyły w marcu 2025 r. negocjacje w sprawie SOVFA z Kanadą. Dokument ten ma zostać niebawem podpisany i będzie stanowił rozwinięcie memorandum o współpracy obronnej zawartego przez obie strony w styczniu 2024 r.
Ponadto Filipiny zakończyły już pierwszą rundę negocjacji w sprawie VFA z Francją w czerwcu 2025 r. w Paryżu. Warto zaznaczyć, że wraz z finalizacją tej umowy Francja stanie się pierwszym państwem członkowskim Unii Europejskiej posiadającym tego rodzaju porozumienie z Filipinami, co otworzy drogę dla innych państw członkowskich zainteresowanych zwiększeniem swojego zaangażowania w regionie Indo-Pacyfiku. Coraz więcej państw europejskich zdaje sobie sprawę z kluczowego znaczenia stabilności tego regionu dla globalnych łańcuchów dostaw. Nie bez znaczenia pozostaje również aspekt normatywny i konieczność wzmacniania międzynarodowego ładu opartego na regulacjach prawnych. Rosnąca konwergencja interesów między Europą a regionem Indo-Pacyfiku sprawiła, że zaledwie kilka miesięcy po rozpoczęciu rozmów z Francją również Wielka Brytania ogłosiła gotowość do rozpoczęcia rozmów w sprawie SOVFA z Filipinami.
W kontekście dywersyfikacji sojuszy realizowanej przez Filipiny za pośrednictwem umów VFA należy zwrócić uwagę, że tego rodzaju porozumienia przekładają się na rzeczywiste działania, mające wpływ na sytuację Filipin na Morzu Południowochińskim, ze szczególnym uwzględnieniem wyłącznej strefy ekonomicznej. Od listopada 2023 r. Filipiny zorganizowały już 25 MCA — wspólnych patroli i ćwiczeń wojskowych na własnych wodach i w strefie ekonomicznej. Aż 19 z nich odbyło się z udziałem USA, co dowodzi wciąż dominującego znaczenia sojuszu dwustronnego. Zarazem skład uczestników szybko się poszerza. O ile w 2023 r. udział brali jedynie Amerykanie i Australijczycy, to w 2024 r. dołączyły Japonia, Kanada i Nowa Zelandia, a w 2025 r. także Francja i Indie. Tymczasem w październiku 2025 r. minister obrony Gilberto Teodoro Jr. zaprosił Irlandię do udziału w MCA, potwierdzając tym samym determinację Manili do zwiększenia zaangażowania partnerów europejskich.
***
Ewolucja filipińskiej polityki obronnej jest rezultatem synergii między presją geopolityczną a zdolnością adaptacyjną państwa. Wobec eskalującej aktywności Chin i nieskuteczności ASEAN, Manila konstruuje złożoną mozaikę partnerstw, która wzmacnia próg odstraszania i poszerza strategiczne pole manewru. Proces ten nie jest jednak wolny od wyzwań: rozbudowana sieć relacji wymaga znacznych zasobów i koordynacji, a w społeczeństwie mogą odradzać się obawy dotyczące obecności obcych wojsk. Dodatkowo zbyt silne zbliżenie z mocarstwami zewnętrznymi może rodzić napięcia z państwami Azji Południowo-Wschodniej, a także reakcję ze strony Pekinu. Zacieśnianie przez rząd w Manili współpracy w ramach formatów minilateralnych jest postrzegane przez Chiny w kategoriach bezpośredniego zagrożenia dla własnej swobody działania w obrębie tzw. „pierwszego łańcucha wysp” oraz jako próbę instytucjonalizacji antychińskiej koalicji w quasi-blokowym formacie. Najbardziej prawdopodobną odpowiedzią będą zatem kalibrowane działania eskalacyjne poniżej progu wojny z wykorzystaniem straży przybrzeżnej oraz milicji morskiej, które z jednej strony będą testować odporność Manili oraz determinację jej nowych partnerów, a z drugiej będą dostarczały argumentów przeciwnikom politycznym prezydenta Ferdinanda Marcosa Jr., którzy będą kwestionować politykę bezpieczeństwa jego administracji jako nieskuteczną w deeskalacji napięć i prowadzącą do pogłębiania destabilizacji regionu. Nie jest wykluczone, że w kolejnych wyborach prezydenckich na Filipinach wystartuje Sara Duterte lub inny przedstawiciel tego rodu – słynącego z przyjaznych relacji z Chinami – z postulatami powrotu do polityki appeasementu wobec Pekinu. Z pewnością chiński rząd będzie wspierał tego rodzaju narrację na Filipinach w ramach oficjalnego dyskursu, a także poprzez kampanię dezinformacyjną w mediach społecznościowych, które odgrywają kluczową rolę opiniotwórczą. Równolegle Pekin będzie promował w regionie Azji Południowo-Wschodniej model deeskalacji napięć poprzez powściągliwość, oskarżając Filipiny o militaryzację sporu na Morzu Południowochińskim za sprawą zwiększonej liczby ćwiczeń wojskowych z zewnętrznymi aktorami. W ten sposób Chiny będą próbować dezawuować formaty takie jak JAPHUS czy SQUAD jako narzędzia służące do przywrócenia architektury zimnowojennej.
Należy jednak podkreślić, że formalizacja współpracy obronnej z licznymi partnerami za sprawą umów o statusie wizytujących sił zbrojnych (VFA, SOVFA, RAA) spełnia również dodatkowy cel, jakim jest utrudnienie kolejnym prezydentom Filipin dokonania gwałtownego zwrotu w polityce bezpieczeństwa kraju do jakiego doszło na początku prezydentury Rodrigo Duterte.
Pomimo tych ograniczeń, transformacja polityki bezpieczeństwa Filipin ma charakter fundamentalny i długofalowy. Państwo to przechodzi od roli peryferyjnego sojusznika do pozycji aktywnego kreatora własnego bezpieczeństwa. Łącząc współpracę z USA, formaty minilateralne w regionie Indo-Pacyfiku i zacieśnianie relacji z Europą, Manila konstruuje elastyczny, wielowarstwowy system odstraszania odpowiadający złożoności współczesnego środowiska strategicznego. Ten rodzaj pragmatycznej dyplomacji pozwala Filipinom prowadzić politykę siły na własnych warunkach. W kontekście coraz bardziej niestabilnego środowiska międzynarodowego, model ten może stanowić wzorzec dla państw poszukujących równowagi między bezpieczeństwem a strategiczną autonomią.
