Jak wychowywać i edukować w duchu współczesności? Czy metaanaliza może zbliżyć edukację do nauki? Dlaczego badacze powinni być epistemologicznie elastyczni?
Aktualne wydanie NOWIS rzuca nowe światło na temat teorii w wychowaniu. Autorzy artykułów pokazują, że poruszone przez nich treści są uniwersalne – mogą pomóc w codziennej praktyce nauczycielom, badaczom, studentom, edukatorom i wykładowcom. Tom 20, nr 1 umiejscawia teorię w procesie badawczym, podejmując refleksję nad praktycznym wymiarem wiedzy naukowej. Ukazuje wyzwania towarzyszące wdrażaniu naukowych metodologii i spekulacji naukowych w edukacyjnej codzienności.
Profil czasopisma oparty jest na całościowym i wieloaspektowym spojrzeniu na zjawiska edukacyjne, czerpiącym z nauk humanistycznych, społecznych oraz pedagogiki. NOWIS tworzy interdyscyplinarną przestrzeń do pogłębionej refleksji i wspólnej rozmowy nad naukami o wychowaniu.
Artykuły, które znajdziecie w najnowszym wydaniu:
Wprowadzenie. Teoria w naukach humanistycznych i społecznych: koluzje ujęć i aplikacji – Sławomir Pasikowski:
Artykuł stanowi wprowadzenie do 20. tomu „Nauk o Wychowaniu. Studia Interdyscyplinarne”. Prezentuje główne zagadnienie, jakim jest teoria i jej aplikacje, oraz ramę koncepcyjną tomu wraz z zarysem jego zawartości. W podsumowaniu przenosi akcent na dyskusję ze stanowiskami prezentowanymi w tomie, podejmując ją i zapraszając do kontynuacji.
O teorii i współczesnym teoretyzowaniu w naukach społecznych – Sławomir Banaszak:
Teoria i teoretyzowanie to zagadnienia ważne dla nauki. Każdej nauki. A dla nauk społecznych zwłaszcza. Z tego powodu autor podejmuje się wskazania na niektóre z wpływowych tendencji w tych naukach, które eliminują teorię z myślenia o dyscyplinie, tak że z myślenia o badaniach empirycznych. Mimo że w literaturze światowej pojawiają się ważne, a nawet przełomowe dzieła teoretyczne, publikacje głównego nurtu redukują teorię do cytatów, zestawień, czasem jedynie mott do rozdziałów. Autor zastanawia się nad uwarunkowaniami tego stanu rzeczy. Dochodzi do wniosku, że częściowo odpowiadają za ten stan recenzenci, którzy nie zawsze są zainteresowani w oryginalnych i – przede wszystkim – samodzielnych analizach, nie interesuje ich praca z tekstem. Z tego powodu autorzy uprawiają działalność „zestawienniczą”, którą z trudem można nazwać naukową w tradycyjnym sensie tego słowa. Autor w słowie końcowym niniejszego szkicu wylicza słabości tego stanu rzeczy i możliwe długoterminowe skutki dla rozwoju teorii nauk społecznych.
Funkcje teorii w przebiegu badania empirycznego – Krzysztof Rubacha:
W artykule opisano trzy funkcje teorii wobec procesu badania empirycznego. W pierwszym kroku zdefiniowano teorię. W drugim wskazano i opisano jej rolę w procesie problematyzacji, pokazując, w jaki sposób teoria wiąże pole empiryczne z wyjaśnieniami naukowymi, które są w nim poszukiwane. W trzecim kroku opisano rolę teorii w procesie operacjonalizacji, kładąc nacisk na związek terminów teoretycznych z terminami obserwacyjnymi oraz na formułowanie pytań i hipotez badawczych, uzasadniając ich język obserwacyjny. W trzecim kroku opisano rolę teorii w interpretowaniu wyników badania. Pokazano jednocześnie, że interpretacja posiada także potencjał zmieniania samej teorii
Zwroty teoretyczne w perspektywie nowej humanistyki i badań empirycznych – Dorota Pufund:
W artykule zaprezentowano refleksję nad charakterem „zwrotów” teoretycz-nych oraz formowania się w ich świetle perspektywy poznawczej, tłem tych rozważań czyniąc namysł na marginesach praktyki badawczej oraz projekt nowej humanistyki Ryszarda Nycza. Jako metodą badawczą posłużono się analizą źródeł wtórnych. Rozważania skoncentrowano wokół: zarysu defini-cyjnego, pozycjonowania wobec tradycji teoretycznej, namysłu nad jego ce-chami konstytutywnymi.
Metaanaliza dla wsparcia teorii empirycznych w naukach o edukacji – Sławomir Pasikowski:
Artykuł analizuje rolę metaanalizy i systematycznego przeglądu literatury w rozwija-niu i doskonaleniu teorii empirycznych w naukach o edukacji. Podkreśla wartość tych metod w syntezowaniu wyników badań, identyfikowaniu wzorców oraz zwiększaniu spójności i mocy eksplanacyjnej teorii. Zwraca też uwagę na środowiskowy sceptycyzm, zwłaszcza wobec metaanalizy. Choć metaanaliza jest szeroko stosowana w podejściach opartych na dowodach, jej wykorzystanie w badaniach edukacyjnych bywa lokalnie ograniczone – głównie z powodu obaw dotyczących jakości danych, heterogeniczności metod, stronniczości publikacyjnej oraz spostrzeganej niekompatybilności epistemicz-nej z podejściami konstruktywistycznymi lub interpretatywnymi. Autor przekonuje, że wyzwania te można przezwyciężyć dzięki rygorowi metodologicznemu, transparent-ności danych, właściwemu kontekstualizowaniu oraz interdyscyplinarnemu przygoto-waniu z zakresu statystyki, epistemologii i logiki. Metaanaliza przedstawiana jest nie jako narzędzie wyłącznie statystyczne, lecz jako wsparcie dla intelektualnych dociekań i współpracy teoretycznej. Artykuł apeluje o silniejsze włączenie metaanalizy w ba-dania edukacyjne, podkreślając jej potencjał dla poprawy jakości, porównywalności i przejrzystości wiedzy naukowej.
Swoistość i oryginalność metodologii badań pedagogicznych – Krzysztof J. Szmidt, Magdalena Sasin:
Autorzy przedstawiają argumenty przemawiające za istnieniem swoistości metodologicznej badań pedagogicznych, podając przykłady z praktyki badawczej polskiej i zagranicznej. Rozważają to zagadnienie w odniesieniu do trzech podstawowych etapów badań: odkrywania i stawiania pytań badawczych; doboru strategii i metod badań i ich realizacji; analizy, interpretacji i ewaluacji oraz komunikowania wyników. Istotą badań pedagogicznych jest ich aspekt praktyczny oraz uwzględnianie kontekstu sytuacyjnego badanych zjawisk. Stawiane pytania (etap 1) muszą mieć szeroki zakres, uwzględniający genezę zjawiska. Na etapie analizy i interpretacji (3) kluczowe jest wypracowanie wskazówek dla praktyki, a nawet programów i projektów realizacyjnych, co definiuje pedagogikę jako naukę praktyczną. W związku z tym, że obecnie najmniejszą swoistość wykazują metody badań (2), autorzy zwracają uwagę na badania prowadzone metodą ABR (arts-based research), analizując jej cechy cenne z punktu widzenia pedagogiki, takie jak: odkrywczość i kreatywność metodologiczna, wyrazista perspektywa etyczna, możliwość badania nieporuszanych dotąd zagadnień, upełnomocnienie uczestników badań, odporność na ingerencję sztucznej inteligencji, atrakcyjna forma komunikowania wyników w środowisku społecznym i in. Metoda ABR może też sprzyjać realizowanej dotąd w niewielkim stopniu interdyscyplinarności badań pedagogicznych.
W poszukiwaniu elastycznych epistemologii: niejawne koncepcje w badaniach naukowych – Luana Bruno, Alejandro Iborra Cuéllar:
Niniejszy artykuł teoretyczny bada rolę niejawnych koncepcji w badaniach naukowych, koncentrując się na tym, jak te ukryte ramy wpływają na projektowanie, realizację i interpretację badań. Opierając się na pojęciu wiedzy ukrytej (Polanyi 1966; Malik 2023), analizuje, w jaki sposób intuicyjne i niewerbalizowalne rozumienia badaczy kształtują ich praktyki teoretyczne, metodologiczne i współpracy. Dyskusja obejmuje cztery wymiary: wiedza ukryta jako podstawa epistemologiczna, tożsamość badacza, wpływy kontekstowe, w tym napięcia paradygmatyczne i epistemologiczne, oraz ocena i monitorowanie niejawnych koncepcji. Artykuł podkreśla potrzebę elastyczności epistemologicznej, zachęcając badaczy do poruszania się między paradygmatami pozytywistycznymi, interpretatywnymi i krytycznymi w zależności od badanego zjawiska. Krytykuje logikę „publikuj lub zgiń”, proponując priorytetowe traktowanie jakości i rozwoju wiedzy ponad presją rynku wydawnictw akademickich. Przyjęcie podejść interdyscyplinarnych i transwersalnych umożliwia szersze i bardziej kompleksowe zrozumienie złożonych zjawisk. Na koniec artykuł podkreśla znaczenie ustawicznego, interdyscyplinarnego szkolenia, aby wyposażyć badaczy w umiejętności niezbędne do sprostania współczesnym wyzwaniom naukowym, promując innowacje i adaptacyjność.
Pojęcie modelu i jego rola w nauce. Z polskich dyskusji metodologicznych – Magdalena Matusiak-Rojek:
Modele używane są w naukach przyrodniczych i matematycznych, jak również w społecznych i prawnych. Samo pojęcie modelu zaś daje asumpt do interdyscyplinarnego namysłu nad znaczeniem tego właśnie terminu. Artykuł skoncentrowany jest na pewnych rozstrzygnięciach typologicznych, prowadzonych w ramach polskiego dyskursu naukowego. Tekst przedstawia stanowisko Izydory Dąmbskiej, Zygmunta Hajduka oraz Ryszarda Wójcickiego, a także kilka bardziej współczesnych typologii modeli stosowanych w naukach. Prezentacja ta ma za zadanie przybliżenie pojęcia modelu i pokazanie jego wielowymiarowości, zarówno w wymiarze strukturalnym, jak i funkcjonalnym.
Nauczyciele wobec teorii w pedagogice: bariery aplikacji teorii do praktyki – Martyna Jarota:
Artykuł podejmuje problem wdrażania teorii pedagogicznych do praktyki edukacyjnej. Praca ukazuje napięcie między sferą akademicką a codziennymi realiami pracy nauczycieli. Opisano w niej funkcje teorii pedagogicznych, a także zidentyfikowano bariery w implementacji teorii, w tym: szok startu zawodowego nauczycieli, tradycję obowiązującą w danej placówce, podejmowanie czynności w sposób rutynowy, lęk przed niepowodzeniem czy też przeciążenie obowiązkami. W podsumowaniu zaproponowano badania w działaniu jako sposób na integrację teorii i praktyki. Podkreślono ich potencjał w generowaniu wiedzy trafnej i użytecznej w edukacyjnych realiach. Badania te sprzyjają refleksji nad działaniem, wzmacniając kompetencje nauczycieli oraz motywację do wprowadzania zmian, co może przyczynić się do podniesienia jakości edukacji w obliczu współczesnych wyzwań.
Odkrywcy, projektanci, badacze: interdyscyplinarna analiza postaw dorosłych wobec seksualności dziecięcej – Justyna Ratkowska-Pasikowska:
Artykuł podejmuje analizę postaw dorosłych wobec seksualności dziecięcej, przyjmując jako punkt wyjścia andragogiczną typologię podejść do wiedzy autorstwa Mieczysława Malewskiego – odkrywcy, projektanta i badacza. To właśnie te trzy postawy służą jako główna rama interpretacyjna pozwalająca uchwycić zróżnicowane style myślenia dorosłych o seksualności dziecka – od eksploracyjnych, przez normatywno- praktyczne, po refleksyjno-krytyczne. Uzupełnieniem tej typologii są konteksty kulturowe i strukturalne zaczerpnięte z koncepcji Pierre’a Bourdieu (habitus, kapitał kulturowy) oraz Bronisława Malinowskiego (normy społeczne jako element funkcjonalny kultury), które ukazują, w jaki sposób uwarunkowania społeczno-kulturowe wpływają na moralne i edukacyjne granice wyznaczane dziecięcej seksualności. Artykuł proponuje spojrzenie na edukację seksualną dorosłych jako proces nie tylko poznawczy, lecz również etyczny i transformujący – prowadzący ku większej świadomości, inkluzyjności i odpowiedzialności wychowawczej.
Dlaczego nauczyciele nie lubią teorii pedagogicznej? – Bolesław Niemierko:
Teoria naukowa ma w edukacji podwójną doniosłość: treściową, gdyż wytwarza materiał uczenia się, i instrumentalną, gdyż objaśnia przebieg jego opanowywania. W tej drugiej roli jest obiektem nieustannych wątpliwości i sporów, prób i zauroczeń. Teoretycy edukacji nie szczędzą wysiłku, by dorównać metodologicznie naukom ścisłym, ale ich osiągnięcia w tym zakresie są mocno kwestionowane przez praktyków. Autor artykułu analizuje te kontrowersje w szczególnej sytuacji Polski, kraju Europy Środkowowschodniej wciąż doświadczanego autorytaryzmem. Jego zdaniem, w coraz bardziej zglobalizowanym świecie nabierają wyrazu różnice kulturowe pomiędzy funkcjami społecznymi i pomiędzy ich wykonawcami.
O ewolucji i problemach definiowania pedagogiki ogólnej w leksykografii pedagogiczne – Bogusław Śliwerski:
Artykuł celuje w zagadnienie ewolucji statusu pedagogiki w kontekście polskim. Historycznie granice między pedagogiką ogólną a subdyscyplinami, takimi jak teoria wychowania, uległy zatarciu, co odzwierciedla zmiany w dynamice badań oraz transformacje społeczno-polityczne. Po 1989 roku dyskusje na temat tożsamości i metodologii pedagogiki ogólnej ustąpiły miejsca szerszym debatom o tożsamości pedagogiki jako dyscypliny. W artykule podkreślono trudności w analizie współczesnej i historycznej literatury poświęconej zagadnieniu pedagogiki ogólnej, zwłaszcza w kontekście ukrytych wpływów ideologicznych lub nieujawnionych światopoglądów autorów. Pedagogika ogólna, jako podstawa badań empirycznych i teoretycznych, ukierunkowana jest na poznanie wychowania. Wiedza ta przyczynia się do identyfikacji relacji między naukowym a potocznym pojmowaniem wychowania, szczególnie w kontekście transformacji systemowej i zmian kulturowych. Wnosi tym samym postulat rewizji i doskonalenia ram pedagogiki ogólnej, aby sprostać współczesnym wyzwaniom i barierom rozwojowym.
Whitehead. Naddania i (w)zrosty Lecha Witkowskiego: glosa dla nauk o wychowaniu w kontekście dyskursu frankofońskiego – Ewa Marynowicz-Hetka:
Przedmiotem artykułu jest analiza najnowszej rozprawy Lecha Witkowskiego pt. Whitehead. Naddania i (w)zrosty dla humanistyki i edukacji (2024), przeprowadzona w kontekście recepcji twórczości Whiteheada w dyskursie frankofońskim oraz z punktu widzenia znaczenia myśli Whiteheada dla poszerzenia horyzontu nauk o wychowaniu. Szeroki zakres tematyczny rozprawy Lecha Witkowskiego, jak również twórczości Whiteheada i jej recepcji w dyskursie frankofońskim, wymagał zastosowania ograniczeń. W analizie skupiono się na kilku konceptach, wzbogacających dyskurs nauk o wychowaniu. Są to głównie: koncept kultury możliwości, obejmujący potencjały wzrostu i wrastania społeczno-kulturowego oraz koncept procesualności rozwijanej w spiralnie harmonicznej rytmiczności, obejmujący też kwestię współistnienia po-rządku i chaosu, a także koncept stawania się, zawierający proces tworzenie siebie i autokreacji. Zasygnalizowano także momenty krytyczne i uwagi translacyjne w recepcji Whiteheada.
Ścieżkami debat i dyskusji o badaniach edukacyjnych i społecznych oraz zagadnieniach diagnozy i pomiaru. Przegląd wydarzeń naukowych z przełomu lat 2024 i 2025 – Sławomir Pasikowski:
W latach 2024–2025 w Polsce odbyły się ważne środowiskowo wydarzenia naukowe dotyczące metodologii badań edukacyjnych i społecznych. IX i X Seminarium Metodologii Pedagogiki PTP, XI Transdyscyplinarne Sympozjum Badań Jakościowych oraz Międzynarodowe Sympozjum ISAN 2025 poświęcone autoetnografii, ukazały zwrot zainteresowań ku partycypacyjności, afektywności i przekraczania granic wyznaczanych przez tradycję i obowiązujące standardy. Szczególną rolę odegrały także refleksje nad rolą badacza, etyką badań, oraz ucieleśnionym i dialogicznym podejściem do poznania. Znaczącym wydarzeniem była również XXX. Konferencja PTDE, poświęcona diagnozie potrzeb edukacyjnych, metodom pomiaru i analizie wyników egzaminacyjnych, której kolejna edycja odbędzie się w 2025 roku w Krakowie.
Zapraszamy do lektury, jak i dyskusji o teraźniejszości i przyszłości edukacji. Pełna treść numeru dostępna TUTAJ.