Publikacje zamieszczone w publikacji obejmują szerokie spektrum tematyczne – od historii starożytnej, przez epokę nowożytną, aż po wydarzenia XX wieku. Autorzy podejmują zarówno klasyczne zagadnienia historiograficzne, jak i tematy mniej znane, często pomijane w głównym nurcie badań.
Numer ten stanowi refleksję nad przeszłością w jej wielu aspektach – politycznych, społecznych, kulturowych i technicznych. Zebrane teksty reinterpretują źródła i kwestionują utarte schematy.
Wśród poruszanych zagadnień znalazły się m.in.. kwestie związane z krytyką historiograficzną, biografistyką, historią gospodarczą, dziejami instytucji oraz narodowymi ruchami emancypacyjnymi. Autorzy prezentują wyniki badań prowadzonych w oparciu o różnorodne źródła – od testamentów i korespondencji, przez dokumenty urzędowe, po relacje osobiste i materiały techniczne.
Zapraszamy do zapoznania się ze spisem treści oraz abstraktami artykułów:
Dekonstrukcja mitu historiograficznego. Rzecz o urodzie królowej Elżbiety Rakuszanki – Robert Tomczak:
Niniejszy artykuł analizuje mit historiograficzny związany z wyglądem królowej Elżbiety Austriaczki (1436/1437–1505), tradycyjnie przedstawianej w polskiej historiografii jako nieatrakcyjna wizualnie i określanej mianem „matki królów”. O ile ten drugi tytuł jest niepodważalny, o tyle pierwszy budzi istotne wątpliwości źródłowo-krytyczne. Niniejszy tekst dotyczy źródeł rzekomej nieatrak-cyjności Elżbiety, kwestionując wcześniejsze badania, zwłaszcza te po 1972r.,które utrwaliły tę narrację bez odpowiedniej analizy źródłoznawczej. Wykorzystu-jąc krytyczną analizę tekstów historycznych i odkryć archeologicznych, niniejszy artykuł ponownie ocenia dowody potwierdzające rzekomy brak urody królowej.
Staropolskie testamenty jako źródło do badań biograficznych. Studium przypadku –Zbigniew Anusik, Małgorzata Karkocha:
Przedmiotem zainteresowania autorów są staropolskie testamenty, a więc takie, które pochodzą z XVI–XVIII w. Nie podlega dyskusji fakt, że testamenty należą do specyficznej grupy źródeł historycznych. Sporządzane zazwyczaj u schyłku życia, w obliczu spodziewanej śmierci, są bez wątpienia dokumentami o charakterze par excellence osobistym. Aby sprawdzić, czy testamenty pochodzące z tego okresu zawierają informacje, które można by uznać za przydatne do badań biograficznych, autorzy dokonali szczegółowej analizy dwóch takich dokumentów pochodzących z XVII stulecia. Są to testamenty kasztelanowej lubelskiej Krystyny z Uhrowieckich Sienieńskiej (ok. 1595 – ok. 1640) oraz podkomorzego podolskiego Hieronima Lanckorońskiego (ok. 1627–1696). Oboje należeli do elity ówczesnego społeczeństwa. O obojgu wiadomo też stosunkowo dużo, co jest o tyle istotne, że dzieje ich życia można było skonfrontować z zawartością ich ostatniej woli. W obu testamentach poszukiwano przede wszystkim osobistych wynurzeń ich autorów oraz treści, które mogłyby posłużyć do uzupełnienia ich biografii. Okazało się, że oba analizowane dokumenty zawierają wiele informacji tego rodzaju, co potwierdza założenie, że staropolskie testamenty są znakomitym, aczkolwiek jedynie uzupełniającym, źródłem do badań biograficznych.
Marszałek Franciszek Bieliński jako innowator nowoczesnych kultur rolnych w Polsce w połowie wieku XVIII – Małgorzata Durbas:
Franciszek Bieliński, marszałek wielki koronny, był typowym magnatem czasów saskich, który odegrał istotną rolę w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Największą sławę przyniosły mu działania na rzecz modernizacji Warszawy. Jego działalność wpłynęła znacząco na rozwój infrastruktury i poprawę życia mieszkańców stolicy. Niniejszy artykuł ukazuje marszałka Franciszka Bielińskiego jako rzecznika postępu technicznego w sektorze rolnym, który w połowie XVIII w. sprowadzał z Francji nowe typy maszyn rolniczych i spichlerzy oraz przeprowadzał doświadczenia z nowymi sposobami upraw zbóż. W artykule analizuję sprawozdania Franciszka Bielińskiego wysyłane do francuskiego akademika Henri-Louis’a Duhamela du Monceau, w których marszałek relacjonował wdrażane w majątku Otwock Wielki innowacyjne sposoby upraw rolnych propagowane we Francji. Polski magnat, dzięki kontaktom z „największym agronomem na kontynencie europejskim”, niewątpliwie wprowadził w swoim majątku szereg zmian w ówczesnej kulturze agrarnej. Włączył się tym samym w nurt europejskich prac badawczych prowadzonych przez Académie Royale des Sciences, stając się w owej dziedzinie badań jedynym nieformalnym polskim korespondentem.
Francusko-belgijska myśl techniczna początków produkcji pierwszych włókien sztucznych i Tomaszowska Fabryka Sztucznego Jedwabiu – Przemysław Krystian Faryś:
Artykuł dotyczy początków rozwoju fabrycznej produkcji pierwszych włókien sztucznych. Uwagę skupiono na francuskiej fabryce wynalazcy sztucznego jedwabiu hrabiego Hilaire’go de Chardonnet mieszczącej się w Besançon oraz belgijskim zakładzie w Tubize. Pierwsza firma odegrała pośrednią, a druga bezpośrednią rolę w powołaniu na ziemiach polskich pierwszego zakładu włókien sztucznych – Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu (TFSJ).
Początki rozwoju produkcji włókien sztucznych były nacechowane walką z czasem, licznymi patentami, wieloma próbami udoskonalania tych wyrobów, trudnościami z uzyskaniem odpowiedniej ich wytrzymałości mechanicznej oraz szeregiem zabiegów techniczno-marketingowych, które miały przynieść optymalną technologię wytwarzania sztucznego jedwabiu i rozpropagowania go na całym świecie. W artykule zawarto także akcent związany z rodzinnymi wspomnieniami dotyczącymi pracy w TFSJ.
Organizacja i narodowy aspekt działalności Związku Wyzwolenia Ukrainy w obozach jeńców ukraińskich z armii carskiej w Niemczech w latach 1914–1918 – Ihor Sribnyak, Natalia Yakovenko, Viktor Matviyenko:
W artykule przeprowadzono analizę wybranych aspektów działalności organizacyjnej i narodowościowej Związku Wyzwolenia Ukrainy (ZWU) w obozach jeńców ukraińskich z armii rosyjskiej w Niemczech w latach 1915–1918. W celu jej utworzenia ZWU zaangażowało szereg galicyjskich i bukowińskich pedagogów i pisarzy, których działania początkowo polegały na selekcji jeńców ukraińskich w wielonarodowych obozach, którzy w okresie maj–listopad 1915 r. zostali przeniesieni do przyszłych obozów ukraińskich (Rastatt, Wetzlar, Salzwedel). W każdym z tych obozów utworzono wydziały edukacyjne ZWU, których członkowie oprócz prowadzenia różnorodnych kursów edukacyjnych zajmowali się także jednoczeniem jeńców ukraińskich w organizacjach narodowych oraz pełnili funkcję mediatorów pomiędzy komendantami obozu a mieszkańcami obozu. Swobodny rozwój życia ukraińskiego w obozach spowodował rozwój narodowego światopoglądu wśród zdecydowanej większości więźniów tych obozów. Niedługo potem wybierane samorządne organy jeńców ukraińskich przejęły nie tylko funkcje wydziałów oświatowych, ale także ogólne kierownictwo gmin ukraińskich. Dzięki temu wśród jeńców ukraińskich możliwe stało się wychowanie świadomych narodowo kadr przyszłego państwa ukraińskiego, gotowych wystąpić z bronią w rękach, aby bronić Ukrainy przed najazdem bolszewików.
Mniejszość słowacka w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym – wybrane problemy – Michał Lubicz Miszewski:
Tekst przedstawia genezę i położenie mniejszości słowackiej w Drugiej Rzeczypospolitej, zamieszkałej na przyłączonych do Polski w 1920 r. częściach Spiszu i Orawy. Działania na rzecz zachowania słowackiej tożsamości narodowej realizowane były m.in. na płaszczyźnie edukacyjnej i religijnej. Na ogół spotykały się one z nieprzychylnym nastawieniem polskich władz państwowych, samorządowych i kościelnych.
Major Edward Rajpold (1894–1980). Zarys biografii – Witold Jarno:
Artykuł opisuje życie i karierę wojskową Edwarda Rajpolda (1894–1980). Był on jednym z wielu oficerów związanych z Łodzią, w której nie tylko urodził się i zmarł, ale także spędził większość lat swej służby wojskowej. Celem artykułu jest przybliżenie losów tego oficera, w pełni zasługującego na pamięć potomnych. Brał on udział w pracy konspiracyjnej w Polskiej Organizacji Wojskowej oraz w akcji oswobodzenia miasta spod okupacji niemieckiej w listopadzie 1918 r. Potem został oficerem polskiej armii i do 1936 r. służył w stacjonujących w mieście jednostkach (28. i 31. Pułk Strzelców Kaniowskich). Świetnie radził sobie w pracy szkoleniowej, toteż w 1936 r. objął stanowisko komendanta komendy uzupełnień w Wieluniu i aktywnie wspierał rozwój przysposobienia wojskowego w powiecie wśród młodzieży. Wiosną 1939 r. został dowódcą nowo formowanego Batalionu Obrony Narodowej „Wieluń II” i uczestniczył w obronie ziemi łódzkiej w trakcie kampanii wrześniowej. Pozostałe lata II wojny światowej spędził w niemieckich oflagach. Wiosną 1945 r. powrócił do rodzinnego miasta i został powołany do ludowego Wojska Polskiego, w którym służył do stycznia 1946 r. Następnie pracował na różnych stanowiskach w Łodzi, lecz niebawem stał się tragicznym przykładem represji okresu stalinowskiego. W 1954 r. został aresztowany i skazany w procesie pokazowym za udział w nielegalnej organizacji. Po dwóch latach został zwolniony z więzienia i resztę życia spędził w rodzinnym mieście. Tekst oparty został w głównej mierze na materiałach archiwalnych przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, literaturze oraz materiałach ze zbiorów rodziny.
Ostatnia ucieczka samolotem myśliwskim z PRL. Sprawa ppor. Bogdana Kożuchowskiego – Krzysztof Lesiakowski:
PRL była krajem zamkniętym. W pierwszym dziesięcioleciu po wojnie praktycznie nie było innej drogi jej opuszczenia jak ucieczka. Szczególne znaczenie miały ucieczki pilotów samolotów myśliwskich. Ostatnią z nich 7 listopada 1957 r. podjął z lotniska w Łasku ppor. Bogdan Kożuchowski (ur. 1933). Lot zakończył się lądowaniem w południowo-zachodniej Szwecji. W związku ze swoim czynem pilot został zaocznie skazany na karę śmierci. Po opuszczeniu Szwecji większość życia spędził w USA. W jego przypadku nie było jednak mowy o specjalnym traktowaniu przez władze amerykańskie. Pracował w fabryce, starannie ukrywał swoją przeszłość i ostatecznie w kwietniu 1997 r. popełnił samobójstwo w zajmowanym mieszkaniu w Chicago. Po ucieczce ppor. B. Kożuchowskiego zaszły zmiany w organizacji polskiego lotnictwa i wzmocniono ochronę kontrwywiadowczą lotniska w Łasku.
Celem artykułu jest omówienie jednej z kategorii dokumentów wytworzonych przez SB, którą były kwestionariusze ewidencyjne stanowiące spuściznę po Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Radomiu i jej jednostkach terenowych, przekształconej w 1983 r. w Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych. Dokładne zilustrowanie tego problemu wymagało na wstępie ukazania struktury miejscowej Służby Bezpieczeństwa w tamtym okresie i jej wydziałów w KW MO/ WUSW, w których powstawały KE. Następnie uwagę skupiono na przedstawieniu najważniejszych przepisów regulujących ich stosowanie oraz opisano kategorie osób, którym powinno się je zakładać. Dzięki temu możliwe stało się dokładniejsze zobrazowanie podstaw, w oparciu o które dochodziło do założenia kwestionariusza ewidencyjnego oraz ukazanie, jak ten proces wyglądał. W dalszej części pracy dokonano charakterystyki KE pod względem ich treści. Na końcu pracy szczegółowo objaśniono okoliczności, w jakich dochodziło do zakończenia prowadzenia kwestionariusza.
Starosta lubelski Zbigniew Firlej (zm. 1649) i jego testament z dnia 31 grudnia 1648 roku. Karta z dziejów rodziny Firlejów herbu Lewart od połowy XVI do połowy XVII wieku – Zbigniew Anusik:
Bohaterem prezentowanego tu tekstu jest Zbigniew z Dąbrowicy Firlej h. Lewart (1611–1649), syn wojewody sandomierskiego Mikołaja (zm. 1636) i wojewodzianki lubelskiej Reginy Oleśnickiej h. Dębno. W artykule przedstawiono też pokrótce osoby tworzące krąg rodzinny tytułowego bohatera, a więc obu jego dziadków, Mikołaja Firleja (zm. 1600) i Mikołaja Oleśnickiego (zm. 1629), jego rodziców i ich rodzeństwo, jak również rodzeństwo samego Zbigniewa. Omówiono ich sytuację rodzinną, stan posiadania oraz działalność publiczną. Sporo uwagi poświęcono zwłaszcza dziadkowi i ojcu starosty lubelskiego. Najwięcej miejsca zajęło jednak opisanie osiągnięć tytułowego bohatera tego tekstu. Był on bez wątpienia jednym z ostatnich przedstawicieli rodziny Firlejów odgrywających istotną rolę na scenie politycznej Rzeczypospolitej. Zbigniew Firlej był człowiekiem wykształconym. Kilka lat spędził na studiach zagranicznych. W 1633 r. został starostą lubelskim. Od chwili powrotu do kraju w 1636 r. był bardzo aktywnym politycznie. Uczestniczył w obradach sejmiku lubelskiego, wielokrotnie pełnił funkcję posła na sejm, był też deputatem do Trybunału Koronnego. W 1638 r. ożenił się z księżniczką Anną Wiśniowiecką h. Korybut. Wraz z jej ręką otrzymał ogromny posag. Skoligacił się też z czołowymi rodami magnaterii koronnej. W 1648 r., po wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego, stanął na czele pułku jazdy wystawionego na koszt szlachty województwa lubelskiego. Był posłem na konwokację. Uczestniczył w przegranej przez wojsko koronne bitwie pod Piławcami. Po przyjeździe do Warszawy wziął udział w elekcji i oddał swój głos na Jana Kazimierza. Autorowi udało się dokładnie prześledzić zarówno dokonania Zbigniewa Firleja w sferze publicznej, jak też jego sytuację majątkową i poczynania w życiu prywatnym. W artykule znalazło się wiele nowych ustaleń. Dokonano też korekty kilku bałamutnych lub też niedokładnych ustaleń dotyczących najbliższej rodziny starosty lubelskiego. Warto też odnotować, że po śmierci pierwszej żony Zbigniew Firlej ożenił się ponownie z liczącą w chwili ślubu zaledwie 10 lat Katarzyną z Bnina Opalińską, córką marszałka wielkiego koronnego Łukasza. Z pierwszego małżeństwa pozostawił jedynego syna Mikołaja (zm. 1678). W dniu 31 grudnia 1648 r. Zbigniew Firlej sporządził w Warszawie bardzo interesujący testament, który został załączony jako aneks do niniejszego opracowania. Był już wówczas śmiertelnie chory. Zmarł przed 27 stycznia 1649 r.
Inwentarz parafii Rząśnia z 1880 roku – Michał Widera:
Parafia pw. św. Rocha w Rząśni w 1818 r. znalazła się w granicach diecezji kujawsko-kaliskiej. W 1852 r. jej administratorem został ks. Roch Nieszporski. Inwentarz własności kościoła i probostwa w Rząśni został sporządzony w związku z rozporządzeniem biskupa diecezji kujawsko-kaliskiej z 8 października 1879 r., które miało na celu zabezpieczenie własności beneficjów kościelnych. Przedstawia on ówczesny stan nowo wybudowanego kościoła wraz z jego wystrojem, opis naczyń i szat liturgicznych, ksiąg parafialnych i sprzętów kościelnych, cmentarzy, plebanii, wikariatu, domu dla organisty i budynków gospodarczych, a także majątek ziemski, uposażenie proboszcza i miejscowości należące do parafii. Wydaje się, że inwentarz nie zachował się kompletny, ponieważ nie posiada pieczęci i podpisu dziekana dekanatu noworadomszczańskiego, jednak zgodność stanu faktycznego z zapisami potwierdza jego sporządzenie przez proboszcza w obecności dziekana i członków miejscowego dozoru kościelnego.
„W sytuacji bez wyjścia”. Dwa raporty chargé d’affaires Henryka Wolpego o stanie przesiedleń i repatriacji oraz o represjach wobec ludności polskiej w ZSRR (1946) – Wojciech Marciniak:
Jesienią 1946 r. chargé d’affaires Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie Henryk Wolpe przygotował dla polskiego rządu dwa raporty dotyczące trudności repatriacyjnych ludności polskiej w ZSRR. Przedstawił w nich konieczność negocjacji z Sowietami nowego porozumienia. W raportach opisał sytuację poszczególnych grup ludności polskiej pragnącej wyjechać do Polski. Prezentowane raporty należą do grupy koncepcyjnych dokumentów związanych z interwencyjną polityką władz powojennej Polski wobec zesłańców, łagierników, więźniów i innych grup obywateli polskich w Związku Radzieckim.
Recenzje:
Nieprawdziwy obraz czarownic i procesów o czary w Polsce - Jacek Wijaczka
O urbanistyce przed urbanistyką. W nawiązaniu do najnowszej książki Makarego Górzyńskiego Planowanie urbanistyczne w Królestwie Polskim drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Polityki miejskie w przestrzeni, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Kalisz 2024, ss. 708 - Kamil Śmiechowski
Zapraszamy! Całość numeru można pobrać bezpłatnie TUTAJ.
