29.04.2025
Na początku kwietnia Donald Trump ogłosił wprowadzenie „ceł odwetowych” w wysokości od 10 do 49% wobec wielu państw na świecie, w tym sześciu spośród dziesięciu członków ASEAN. Kilka dni później administracja amerykańska zdecydowała się zawiesić nowe taryfy celne na okres 90 dni, pozostawiając jednak podstawową stawkę w wysokości 10%, z wyjątkiem Chin, wobec których utrzymano pełne restrykcje. W tym samym czasie w Pekinie odbywała się Centralna Konferencja ds. Prac Związanych z Krajami Sąsiednimi (Central Conference on Work Relating to Neighboring Countries), na której podkreślono kluczową rolę dyplomacji peryferyjnej w obliczu rosnącej niestabilności na arenie międzynarodowej, będącej wynikiem konfrontacyjnej i izolacjonistycznej polityki Stanów Zjednoczonych. Koncepcja intensyfikacji zaangażowania politycznego na obszarze bezpośredniego sąsiedztwa Chin, zwłaszcza w okresie niekorzystnych warunków międzynarodowych, ma w chińskiej polityce zagranicznej ugruntowaną tradycję. Po brutalnym stłumieniu protestów na Placu Tiananmen w 1989 r. i wynikającej z tego izolacji ze strony państw zachodnich, Pekin skierował swoje wysiłki dyplomatyczne na kraje Azji Południowo-Wschodniej, co umożliwiło m.in. normalizację relacji z Wietnamem oraz rozwój współpracy z ASEAN. Obecne działania wskazują, że Chiny ponownie sięgają po sprawdzone mechanizmy, aby stawić czoła eskalującej wojnie handlowej ze Stanami Zjednoczonymi. Równocześnie władze w Pekinie dążą do wykorzystania polityki celnej Donalda Trumpa w celu kreowania wizerunku Chin jako odpowiedzialnego i wiarygodnego partnera, gotowego objąć przywództwo i przeprowadzić państwa regionu przez okres niepewności związanej z prezydenturą Trumpa.
W dniach 14–18 kwietnia przewodniczący Xi Jinping odbył swoją pierwszą w 2025 r. podróż zagraniczną, obejmującą Wietnam, Malezję oraz Kambodżę – państwa zależne od eksportu na rynek amerykański, a jednocześnie objęte wysokimi taryfami celnymi ogłoszonymi przez administrację Stanów Zjednoczonych. Najwyższe stawki nałożono na Kambodżę (49%) oraz Wietnam (46%), podczas gdy Malezja została objęta cłami w wysokości 24%. W 2024 r. eksport Wietnamu do USA osiągnął wartość 136,6 mld USD, co stanowiło 34% całkowitego eksportu kraju oraz odpowiadało za 30% jego PKB. Eksport Kambodży do Stanów Zjednoczonych wyniósł w tym samym okresie 9,9 mld USD, co przełożyło się na 38% całkowitego eksportu. W przypadku Malezji sprzedaż na rynek amerykański osiągnęła wartość 52,5 mld USD, co stanowiło 16% eksportu i 12% PKB państwa. Pomimo istotnej roli rynku amerykańskiego, wszystkie trzy kraje utrzymują intensywną współpracę gospodarczą z Chinami. Na tej właśnie współzależności Xi Jinping oparł swoją wizytę w regionie Azji Południowo-Wschodniej, akcentując, iż w sytuacji, gdy Stany Zjednoczone wprowadzają ograniczenia handlowe, Pekin wychodzi z inicjatywą pogłębiania partnerstwa oraz szerszego dostępu do swojego rynku w ramach promowanej przez siebie koncepcji „azjatyckiej rodziny” (Asian family). Biorąc pod uwagę fakt, że Azja Południowo-Wschodnia jest jednym z najważniejszych regionów pod względem współpracy handlowej, a także odgrywa kluczową rolę pod względem łańcuchów dostaw, nie powinien dziwić fakt, że Xi Jinping wybrał właśnie te trzy państwa do sprawdzenia skuteczności swojej nowej koncepcji, która oferuje wizję wspólnego rozwoju wobec transakcyjnej polityki prezydenta Trumpa.
„Towarzysze i bracia”
Wizyta Xi Jinpinga w Wietnamie charakteryzowała się dużą intensywnością i zakresem rozmów politycznych. Przewodniczący ChRL odbył oddzielne spotkania z Sekretarzem Generalnym Komunistycznej Partii Wietnamu (KPW) To Lamem i prezydentem Luongiem Cuongiem oraz przeprowadził formalne negocjacje z premierem Pham Minh Chinhem i przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego Tran Thanh Manem. Towarzyszące rozmowom delegacje obu państw podkreślały zaawansowany poziom koordynacji instytucjonalnej pomiędzy państwami. Istotnym elementem wizyty było także zacieśnienie relacji partyjnych – przedstawiciele Komunistycznej Partii Chin (KPCh) odbyli rozmowy z kierownictwem KPW oraz Frontu Ojczyźnianego Wietnamu, co świadczy o kompleksowym charakterze chińskiej strategii dyplomatycznej, obejmującej zarówno sferę państwową, jak i partyjną.
W wymiarze symboliki ideologicznej szczególną uwagę zwraca ponowne wprowadzenie do chińskiej narracji sloganu „towarzysze i bracia”, który w latach 50. XX wieku służył do określania charakteru relacji chińsko-wietnamskich. Choć retoryka ta została częściowo przywrócona już w 2023 r., podczas wizyty przewodniczącego Xi Jinpinga w Hanoi – trzy miesiące po formalnym podniesieniu stosunków wietnamsko-amerykańskich do poziomu kompleksowego partnerstwa strategicznego – to podczas tegorocznych wydarzeń jej zastosowanie stało się wyraźnie częstsze i bardziej intensywne. Zintensyfikowanie odwołań do tej formuły można interpretować jako próbę odbudowy ideologicznego komponentu współpracy między Chinami a Wietnamem. Równocześnie zauważalne było odejście od bardziej powściągliwego określenia, funkcjonującego w poprzednich dekadach, które akcentowało dystans polityczny – „towarzysze, ale nie sojusznicy”.
W trakcie wizyty podpisano łącznie 45 dwustronnych porozumień, obejmujących obszary takie jak współpraca w zakresie łańcuchów dostaw, sztucznej inteligencji, bezpieczeństwa morskiego oraz rozwój infrastruktury kolejowej. Wśród zawartych dokumentów znalazł się m.in. protokół ustaleń dotyczący zacieśnienia współpracy pomiędzy Chińską Radą Promocji Handlu a Wietnamską Izbą Handlowo-Przemysłową, odpowiedzialną za wydawanie certyfikatów pochodzenia towarów. W dziedzinie transportu kolejowego podpisano cztery istotne porozumienia. Pierwsze dotyczyło powołania Wspólnego Komitetu ds. Współpracy Kolejowej Wietnam–Chiny, co ma na celu przyspieszenie realizacji kluczowych projektów kolejowych. Dokument ten został podpisany przez wietnamskie Ministerstwo Budownictwa oraz Chińską Narodową Komisję Rozwoju i Reform. Drugim aktem było porozumienie z Chińską Agencją Współpracy Rozwojowej, przewidujące przeprowadzenie badań terenowych oraz zapewnienie wsparcia technicznego dla studium wykonalności linii kolejowej Lao Cai – Hanoi – Hai Phong. Ponadto wymieniono listy intencyjne dotyczące chińskiej pomocy technicznej przy planowaniu kolejnych odcinków, w tym Dong Dang – Hanoi oraz Mong Cai – Ha Long – Hai Phong. Chiny zadeklarowały również gotowość do wsparcia przygotowania studium wykonalności dla linii Lao Cai – Hanoi – Hai Phong. W zakresie transportu drogowego zawarto trzy porozumienia. Pierwsze z nich obejmuje współpracę w budowie infrastruktury transportowej na przejściu granicznym Thanh Thuy (Wietnam) – Tian Bao (Chiny). Drugie porozumienie odnosi się do uproszczenia procedur związanych z transgranicznym przepływem osób, pojazdów, sprzętu budowlanego oraz materiałów. Trzecie natomiast dotyczy współpracy technicznej w obszarze infrastruktury drogowej i zostało podpisane między wietnamskim Ministerstwem Budownictwa a chińskim Ministerstwem Transportu.
Ważnym elementem ustaleń jest także decyzja władz wietnamskich o dopuszczeniu do użytkowania w kraju samolotów certyfikowanych przez chińskiego regulatora lotnictwa. W efekcie wietnamskie linie lotnicze będą mogły korzystać z chińskich samolotów pasażerskich COMAC, dotąd używanych głównie na rynku wewnętrznym ze względu na ograniczone zainteresowanie zagraniczne. Vietjet podpisał z COMAC protokół ustaleń, którego szczegóły nie zostały ujawnione, jednak według nieoficjalnych informacji dotyczy on dzierżawy samolotów COMAC C909, obsługiwanych przez załogę Chengdu Airlines, na dwóch trasach krajowych.
W kontekście wizyty warto uwagę zwraca publikacja artykułu Xi Jinpinga w organie prasowym Komunistycznej Partii Wietnamu – gazecie Nhan Dan. Przewodniczący ChRL wezwał w nim do intensyfikacji współpracy w dziedzinie produkcji, łańcuchów dostaw, sztucznej inteligencji oraz odnawialnych źródeł energii. Jednocześnie skrytykował politykę protekcjonizmu gospodarczego, w tym wojny handlowe i celne, wskazując na ich szkodliwość dla wszystkich stron konfliktu. Była to pośrednia krytyka polityki administracji prezydenta USA Donalda Trumpa. Z kolei w chińskim Dzienniku Ludowym opublikowano artykuł To Lama, w którym wietnamski polityk apelował o pogłębienie współpracy w zakresie bezpieczeństwa, rozwoju infrastruktury oraz rozbudowy sieci kolejowej. Sekretarzowi Generalnemu KPW – podobnie jak Xi Jinpingowi – zależy na zachowaniu stabilności w bezpośrednim sąsiedztwie, ponieważ jest ona warunkiem koniecznym do przeprowadzenia niezbędnych reform wewnątrz kraju. Dlatego rozwój konstruktywnej współpracy z Chinami nie powinien być postrzegany w kategoriach równoważenia nieprzewidywalnej polityki prezydenta Trumpa, ale jako element strategii zorientowanej na zapewnieniu rozwoju i bezpieczeństwa Wietnamu. Rząd w Hanoi zdaje sobie sprawę z tego, że formuła dotychczasowego wzrostu gospodarczego opartego na eksporcie i taniej sile roboczej powoli się wyczerpuje. Zamiast tego konieczna jest reforma w kierunku nowych inwestycji infrastrukturalnych, innowacji oraz zaawansowanych technologii.
Już obecnie dostrzegalne są pierwsze oznaki strategicznej zmiany kierunku polityki, czego wyrazem jest rezolucja 57-NQ/TW przyjęta przez Komitet Centralny KPW w grudniu 2024 r. Dokument ten kładzie nacisk na przełomowy rozwój w dziedzinach nauki, technologii, innowacji oraz transformacji cyfrowej, wskazując je jako kluczowe elementy procesu przekształcania gospodarki Wietnamu, przy jednoczesnym uznaniu talentów ludzkich i przedsiębiorstw za głównych motorów tych przemian. Z kolei rezolucja 59 ze stycznia 2025 r. stanowi potwierdzenie zobowiązania Wietnamu do aktywnego i wszechstronnego uczestnictwa w procesach integracji międzynarodowej, pomimo niesprzyjających uwarunkowań globalnych. Jednocześnie zapowiedziano głębokie reformy administracyjne, mające na celu likwidację instytucjonalnych barier rozwojowych, co świadczy o determinacji władz w Hanoi do przezwyciężania wewnętrznych ograniczeń hamujących dynamikę wzrostu gospodarczego.
Wizyta Xi Jinpinga w Wietnamie stworzyła Hanoi sposobność do uzyskania chińskiego wsparcia dla ambitnej strategii rozwoju gospodarczego. Kluczowym celem władz wietnamskich na nadchodzącą dekadę jest stymulowanie wzrostu poprzez inwestycje, co wymaga pogłębionej współpracy infrastrukturalnej z Chinami. Mimo tradycyjnej ostrożności wobec Inicjatywy Pasa i Szlaku, podpisane podczas wizyty liczne porozumienia – obejmujące transport, energetykę, logistykę, lotnictwo oraz utworzenie wspólnego komitetu ds. kolei – sygnalizują zmianę podejścia. Szczególny nacisk położono na rozwój połączeń kolejowych z Chinami, przy wsparciu technologicznym i finansowym Pekinu, oraz na transfer technologii w ramach projektu szybkiej kolei Północ–Południe.
„Statek chińsko-malezyjskiej przyjaźni”
Drugim etapem wizyty Xi Jinpinga w Azji Południowo-Wschodniej była Malezja, gdzie przewodniczący ChRL spotkał się z najwyższymi przedstawicielami władz państwowych, w tym z premierem Anwarem Ibrahimem oraz Sułtanem Ibrahimem Iskandarem. Pod względem narracji wizyta ta była zbliżona do wcześniejszego pobytu w Wietnamie. Jej głównym celem było umocnienie przyjaznych stosunków dwustronnych, pogłębienie wzajemnego zaufania politycznego oraz intensyfikacja współpracy na rzecz modernizacji. Xi Jinping podkreślił stabilność oraz wiarygodność Chin jako partnera handlowego, przeciwstawiając je rosnącej nieprzewidywalności Stanów Zjednoczonych, które – według jego oceny – prowadzą unilateralną i protekcjonistyczną politykę zagraniczną.
W kontekście wizyty w malezyjskich mediach ukazał się artykuł Xi Jinpinga zatytułowany „Niech statek chińsko-malezyjskiej przyjaźni popłynie ku jeszcze jaśniejszej przyszłości” (May the Ship of China-Malaysia Friendship Sail Toward an Even Brighter Future), w którym szczególny nacisk położono na historyczne i kulturowe więzi łączące oba narody (m.in. poprzez odwołania do postaci admirała Zheng He), strategiczną współpracę rozwijaną na podstawie konsensusu osiągniętego w 2023 r. w sprawie budowy chińsko-malezyjskiej wspólnoty ze wspólną przyszłością, a także dynamicznie rozwijające się relacje gospodarcze (Chiny od 16 lat pozostają największym partnerem handlowym Malezji). Podkreślono również znaczenie współdziałania na rzecz rozwoju i modernizacji oraz aktywność obu państw w ramach organizacji i formatach wielostronnych, takich jak ASEAN, APEC, ONZ czy BRICS.
Równolegle premier Anwar Ibrahim w wywiadzie udzielonym chińskiej telewizji państwowej CGTN wysoko ocenił poziom współpracy z Chinami, wskazując na jej szczególne znaczenie w kontekście rosnących barier celnych wprowadzanych przez Stany Zjednoczone. Finałem wizyty było podpisanie 31 porozumień dotyczących pogłębiania współpracy w takich obszarach jak technologie cyfrowe, odnawialne źródła energii, infrastruktura kolejowa, usługi satelitarne czy media.
Na szczególną uwagę zasługuje jednak wspólne oświadczenie wydane po zakończeniu wizyty, w którym strony zadeklarowały budowę Strategicznej Wspólnoty Malezji i Chin na Wysokim Szczeblu ze Wspólną Przyszłością (High-Level Strategic Malaysia-China Community with a Shared Future). Ponadto w punkcie dziewiątym oświadczenia zapowiedziano utworzenie Wspólnego Mechanizmu Dialogu Zagranicznego i Obronnego (Joint Foreign and Defense Dialogue Mechanism), którego celem jest rozwijanie kanałów komunikacji strategicznej na wysokim szczeblu oraz wzmacnianie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa politycznego. Ustanowienie tego mechanizmu zostało także formalnie zapisane w jednym z podpisanych protokołów ustaleń pomiędzy resortami spraw zagranicznych i obrony obu państw. W praktyce oznacza to powołanie formatu współpracy w formule 2+2, choć dla pełnej oceny tego przedsięwzięcia kluczowe będzie ustalenie, na jakim szczeblu odbywać się będą spotkania w ramach nowego mechanizmu.
„Żelazna przyjaźń”
Ostatnim etapem podróży Xi Jinpinga po Azji Południowo-Wschodniej była wizyta w Kambodży, będąca zarazem jego pierwszym pobytem w tym kraju od 2016 r. W trakcie wizyty przewodniczący ChRL odbył rozmowy z królem Norodomem Sihamonim, premierem Hun Manetem oraz przewodniczącym Senatu Hun Senem, ojcem obecnego szefa rządu. Podczas spotkań obie strony wyraźnie podkreśliły wyjątkowo bliskie relacje dwustronne w ramach tzw. „żelaznej przyjaźni”, obejmujące zarówno sferę gospodarczą, jak i polityczną. Chiny pozostają największym inwestorem zagranicznym w Kambodży oraz jej kluczowym partnerem handlowym. Jednocześnie jednak, Chiny są również głównym wierzycielem Kambodży – ponad jedna trzecia z łącznej sumy 11 mld USD zagranicznego zadłużenia tego kraju przypada właśnie na Pekin.
Kluczowym rezultatem wizyty Xi Jinpinga w Phnom Penh było podpisanie 37 porozumień dotyczących pogłębienia współpracy w takich dziedzinach, jak inwestycje, handel, edukacja, finanse, technologie informacyjno-komunikacyjne, rolnictwo, opieka zdrowotna, gospodarka wodna, turystyka oraz usuwanie pól minowych. W odniesieniu do tego ostatniego obszaru warto zauważyć, że Chiny w znacznym stopniu wypełniają lukę powstałą po ograniczeniu wsparcia finansowego udzielanego przez Agencję Stanów Zjednoczonych ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID). Dodatkowo, podpisano pięć memorandum dotyczących wsparcia realizacji projektu infrastrukturalnego strategicznego dla Kambodży – budowy kanału Funan Techo o długości 174 km.
Wizycie towarzyszyły jednak pewne kontrowersje, gdyż przypadła na okres bezpośrednio po 50. rocznicy wkroczenia do Phnom Penh wspieranych przez Chiny Czerwonych Khmerów. Rządy tego reżimu doprowadziły do śmierci jednej trzeciej ludności Kambodży w trakcie konfliktu, który zakończył się dopiero w 1998 r. Mimo tragicznych doświadczeń historycznych, relacje między oboma państwami uległy od tego czasu normalizacji, a obecnie Kambodża uchodzi za jednego z najbliższych sojuszników Chin w ramach ASEAN. Dowodem na zacieśnioną współpracę gospodarczą i w dziedzinie bezpieczeństwa są m.in. wspólne ćwiczenia wojskowe Golden Dragon oraz zaangażowanie Chin w modernizację kambodżańskiej bazy morskiej w Ream. W wymiarze kulturalnym Chiny finansują stypendia edukacyjne, uczestniczą w renowacji kompleksu Angkor Wat oraz współtworzą produkcje filmowe w języku khmerskim, co świadczy o szeroko zakrojonej współpracy również w tej sferze.
Mimo intensyfikacji stosunków z Chinami, Phnom Penh podejmuje działania zmierzające do dywersyfikacji swoich partnerstw strategicznych, zwłaszcza poprzez zacieśnianie więzi z Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Symbolicznym wyrazem tych starań była wizyta dwóch japońskich okrętów sił samoobrony w bazie Ream – jako pierwszych jednostek zagranicznych, nie licząc chińskich. W kontekście relacji ze Stanami Zjednoczonymi istotne są plany wznowienia wspólnych ćwiczeń wojskowych Angkor Sentinel, zawieszonych przez Kambodżę w 2017 r. Strategia dywersyfikacji partnerów ma na celu zapewnienie Kambodży większej autonomii strategicznej, umożliwiając korzystanie ze wsparcia chińskiego przy jednoczesnym ograniczaniu ryzyka nadmiernej zależności od Pekinu. Dzięki równoważeniu korzyści gospodarczych, ambicji w zakresie regionalnego przywództwa oraz samodzielności dyplomatycznej, Kambodża stara się umacniać swoją pozycję jako odporny i aktywny uczestnik wielobiegunowego systemu międzynarodowego.
***
W ciągu ostatnich dekad Azja Południowo-Wschodnia zajmowała kluczowe miejsce w polityce zagranicznej Chin, a Pekin intensywnie inwestował w rozwój relacji z państwami członkowskimi ASEAN. Wizyta Xi Jinpinga w kwietniu potwierdziła, że region ten pozostaje priorytetem dla chińskich władz. Głównym celem podróży było umocnienie wpływów Chin w kontekście nasilającej się rywalizacji strategicznej ze Stanami Zjednoczonymi. Efektem ofensywy dyplomatycznej było podpisanie 113 porozumień o współpracy obejmujących handel, infrastrukturę, nowe technologie, bezpieczeństwo oraz ochronę zdrowia.
Jednocześnie wizyty Xi ujawniły istotne ograniczenia, z którymi zmaga się Pekin. W relacjach z Wietnamem i Malezją głównym źródłem napięć pozostaje konflikt na Morzu Południowochińskim, utrudniający budowę trwałego zaufania strategicznego. Oficjalne deklaracje Chin o zaangażowaniu w pokojowe rozwiązanie sporów są bowiem sprzeczne z rosnącą liczbą działań uznawanych za agresywne.
W Kambodży natomiast uwidoczniły się finansowe ograniczenia Chin. Choć Xi Jinping udzielił politycznego poparcia dla projektu budowy kanału Funan Techo, szacowanego na 1,7 mld USD, Pekin unikał zobowiązań finansowych, wykazując większą ostrożność niż w przeszłości w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku.
Dodatkowym wyzwaniem dla Chin pozostaje trudność w skonsolidowaniu państw ASEAN przeciwko polityce celnej Stanów Zjednoczonych. Kraje regionu, świadome ryzyka nadmiernej zależności ekonomicznej od Chin, pozostają otwarte na negocjacje nie tylko z Waszyngtonem, ale również z innymi partnerami, w tym Unią Europejską, Japonią i Australią, dążąc do dywersyfikacji relacji handlowych. Wszystkie państwa regionu Azji Południowo-Wschodniej za wszelką cenę chcą uniknąć bezpośredniego zaangażowania w chińsko-amerykańską rywalizację, która mogłaby zagrozić realizacji ich celów rozwojowych.